Na een tragisch ongeval publiceren kranten en massamedia vaak 'over-zichtelijke' scènes af van de catastrofe. We krijgen vaak ook massa's van mensen te zien, gehuld in rouw: ingetogen houding, gepijnigde uitdrukking, ogen op de grond of naar boven gericht - een denkbeeldig punt fixerend.
Hoe vinden catastrofale gebeurtenissen een plek in het collectieve geheugen? Kunnen de beelden uit de massamedia wel bijdragen tot een gemeenschappelijk rouwproces?
Auteur Ive Stevenheydens
Sara Rajaei (°1976, Iran) kiest in het ingetogen en persoonlijke yet another leap year (2022, 15' 36") voor een alternatieve beeldvorming: voor de black-out en voor het weergeven van intieme objecten.
Op 8 januari 2020, bij aanvang van een nieuw schrikkeljaar, stortte in Iran een Oekraïens passagierstoestel neer nadat het door twee raketten beschoten werd. Daarbij kwamen 176 mensen om het leven. Onder de slachtoffers van de crash bevonden zich naast Canadezen en Iraniërs ook Oekraïners, Zweden, Afghanen, Duitsers en Britten. De meerderheid van de verongelukten waren Iraans-Canadezen, Iraniërs die een tweede nationaliteit hadden verkregen.
In de voice-over van yet another leap year somt Rajaei feitelijke gegevens op, precies zoals we dat gewend zijn van de massamedia. Semi-neutraal vertelt de afwisselend in Nederland en Iran werkende videomaker en kunstenaar over afgerukte ledematen, zwarte bodybags en in rode pakken geklede hulpkrachten. Het beeld blijft echter pikzwart. Tot er een zwartgeblakerd kindermuiltje, ooit voorzien van een feestelijke strik, door het beeld 'zinkt'. Rode flashes doorsnijden de black-outs. Verontrustende ruis en een ritmische signaal zijn te horen, het geluid van de verkeersleidingstoren dat de kunstenaar tot een geluidspatroon heeft verwerkt. In beeld volgen nog aan de randen verbrande familiefoto's, een notitieboekje, een paspoort en een knuffelbeer.
Het zijn brokstukken van foto's uit de massamedia die Rajaei sprokkelde op de sites van Tasnim, Rokna en Fars News Agency, alsook van de fotograaf en kunstenaar Sina Shiri. Ook een fragment uit Rogier van der Weydens Kruisafneming (circa 1432-1435) trekt voorbij. Precies die geïsoleerde objecten, deze persoonlijke bezittingen van overledenen, maken dit filmessay zo beklijvend. Rajaei wisselt haar korte doch accuraat kenschetsende notulen over deze tragedie af met een relaas à titre personnel.
Zo vertelt ze ook over haar angstdroom in de nacht na de catastrofe waarin ze zich verbeeldde door een massamoordenaar omgebracht te worden. En zo weet de kunstenaar de 'anonieme' catastrofe wel erg dicht bij de kijker te brengen.
Lijden onze samenlevingen aan een collectieve posttraumatische stressstoornis? In haar op performatieve acties gestoelde jonge oeuvre durft Marijn Ottenhof (°1985, Nederland) herhaaldelijk die prangende vraag te stellen.
Deze kunstenaar die soundtracks en decors ontwerpt, films produceert en performances voor de camera onderneemt, vertrekt voor The Governed Subject (2022, 12' 25") van de stichtende, bevrijdende en politieke dynamiek die de clubcultuur uitademt.
Voor Ottenhof schuilt in clubbing een inherent verzet tegen moeilijke situaties in de urbane jungle, zoals bijvoorbeeld het vinden van democratisch geprijsde huisvesting.
"Mannen en vrouwen verloren hun leven. Misschien zijn er zelfs aanwezigen in deze kamer die in deze storm een geliefde hebben verloren." Het zijn de woorden van voormalig Amerikaans president Barack Obama. Alweer in 2012 bracht hij een verontschuldigende toespraak over het falen van de reddingsacties na de passage van orkaan Sandy.
Ottenhof opent The Governed Subject met deze speech om van daaruit een woordeloze reflectie te spinnen over de psychologische gevolgen van conflicten en rampen wereldwijd. Natuurlijke calamiteiten zijn immers niet zelden door de mens getriggerd, en niet alleen in Amerika heerst structurele ongelijkheid. Hielden de woorden van Obama meer dan een decennium geleden nog een belofte in voor een betere toekomst, dan is die vooruitgang vandaag helaas nog steeds verre van geboekt.
In Ottenhofs op pulserende elektronische muziek gepinde video, ontwaar ik in de eerste shots een vrouw, de performer Marcia Liu. Ontwaren: groene laserstralen projecteren een raster over Liu, alsof ze opgesloten zit. Wanneer Obama's stem wegvalt - ze belandt eerst nog even in een korte scratchmix - steekt de muziek een tandje bij.
Het ritme gaat omhoog, het licht floept aan. De claustrofobische onbestemde (club?)ruimte verwordt een non-lieu, een uit spaanderplaten opgetrokken hok - iets dat aan de wachtkamer van de dokter herinnert. Wanneer op de soundtrack de pulsaties in stompende beats overgaan, vertoont de performer steeds meer neurotisch gedrag zoals stuiptrekkingen in haar arm.
Voor deze choreografie bestudeerde Ottenhof dan ook de fysieke handelingen en tics van individuen na een (collectief) trauma. De blik op oneindig, maakt Liu strak afgemeten en kordate bewegingen. Ze zit op een krukje, maar niet honkvast: ze springt op, steekt de ene arm in de lucht en houdt de andere er gekruist naast. Het lijkt op een teken van verzet, als een stille schreeuw voor rechtvaardigheid. Later zal de nuchterheid van de wit-grijze kamer weer verdwijnen voor flitsende, dreigende lasers en een stroboscoop. Felblauw en wit. Zal deze vrouw ooit uit deze benarde positie geraken, zoals Obama met zijn speech in het verleden beloofde en ook tal van leiders ons vandaag nog steeds voorhouden?